حرکت جوهری نفس در حکمت متعالیه و کتاب وسنت

احمد سعیدی

فلسفه

دکتری

یدالله یزدان‌پناه

حسن معلمی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1391

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

: صدر المتالهین (ره) با اثبات اصالت وجود و تشکیک و اشتداد وجودی راه را برای تصویر و تثبیت حرکت جوهری و ارتقای جواهر از عوالم مادون به نشئات برتر باز کرد. او نشان داد که نفس در قبال جواهر عقلی و مثالی و مادی، جوهری خاص و هستی‌ای ویژه است؛ هستی‌ای که بر خلاف مفارقات عقلی و مجردات مثالی و موجودات مادی، آمیزه‌ای از عوالم متعدد است و به اصطلاح، "وجودی سعی" دارد. او معتقد شد که نفس از طبیعت آغاز می‌کند و مادام که با ماده است با حرکتی ذاتی و جبلی به سوی عوالم بالا می‌رود و با سیر و سلوکی خاص، مراتب مختلف و عوالم متعدد را حائز می‌شود تا این که سرانجام - بر اثر تمرکز بر مراتب برتر و اشتغال به عوالم عالی و کم توجهی به مراتب مادون و غفلت از نشئات نازل هستی سعی خود - بنیان هستی مادی‌اش رو به خراب می‌گذارد و بر اثر از دست‌دادن مرتبه جسمانی و اکتفا به هستی روحانی، از طبیعت بیرون و از حرکت و زمان برتر می‌شود. بی‌تردید ملاصدرا در دفع اشکالات حرکت جوهری نفس - از جمله مشکل گردآوری حرکت با تجرد و ثبات - و تبیین و تثبیت آن موفق بوده است. او با اثبات حرکت جوهری نفس، بسیاری از معضلات فلسفی - نظیر حدوث امر تجرد و تکثر هستی مجرد - را حل کرد و برای پاره‌ای از آموزه‌های شرع مقدس - نظیر حشر نفوس به صورت‌های گوناگون و مسخ ظاهر و باطن - تبیین‌هایی خردپسند به ارمغان آورد. لذا آیات و روایات زیادی را می‌توان شاهد بر اصل ادعای او ذکر کرد. اما در حالی که نصوص بسیاری از تداوم حرکت نفس بعد از بدن حکایت می‌کنند، وی حرکت نفس را محدود به دنیا کرد. در این رساله، برای جبران این نقص، راه‌های مختلفی را پیموده‌ایم؛ از جمله این که سعی کرده‌ایم با الهام از شریعت و با استفاده از تفکیک حکمت صدرایی میان بدن‌های اصلی و غیر اصلی، برزخی نظیر خواب تصویر کنیم که در آن، تحول نفس - به دلیل این که علاقه به ماده به طور کامل از بین نمی‌رود - همچنان ممکن است.

1392/10/8

1471